Gustave Le Bon: Ο ρόλος της φυλής στη διαμόρφωση της κοινωνικής συμπεριφοράς και στην εξέλιξη του πολιτισμού

A' Μέρος: Η νομοτελειακή σχέση φυλετικής και συλλογικής ψυχής

Ο Γουσταύος Λε Μπον (1841 – 1931) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους κοινωνιολόγους,  ψυχολόγους και ερευνητές, ο οποίος από το 1876 αφοσιώθηκε στην Εθνολογία, την Ιστορία και την Αρχαιολογία, επιδεικνύοντας ταυτόχρονα μεγάλο ενδιαφέρον για τον τομέα της Ιατρικής Βιολογίας. Επί είκοσι περίπου συναπτά έτη, κατά το διάστημα 1860 έως το 1880, πραγματοποίησε ταξίδια στην Ευρώπη, την Ασία και την Βόρεια Αφρική, γράφοντας αφηγήσεις σχετικές με τις εμπειρίες που αποκόμισε, αλλά και έργα με περιεχόμενο αρχαιολογικό και ανθρωπολογικό, βασισμένα στους πολιτισμούς της Ανατολής.

Το πνεύμα του έργου του χαρακτηρίζεται από απόλυτη αντικειμενικότητα, η οποία καλύπτει τα συμπεράσματα  των «ψυχρών», εξαιτίας της απουσίας του υποκειμενικού στοιχείου, επιστημονικών, εθνολογικών, βιολογικών και ιστορικών του αναλύσεων. Σε ολόκληρο τον όγκο της πραγματείας του γίνεται αισθητός ο πραγματισμός του, ενώ σε όλους τους επιστημονικούς τομείς με τους οποίους ασχολήθηκε, τα πορίσματα του υπήρξαν απολύτως βασισμένα στις έρευνες και στις επιστημονικές του αποδείξεις.

Κύρια πεποίθηση του υπήρξε ότι το άτομο έρχεται και παρέρχεται, ζώντας μια σύντομη ζωή στον πλανήτη, όμως η φυλή, της οποίας αποτελεί μέρος, συνεχίζει να ζει και μετά από αυτόν, νοηματοδοτώντας την ύπαρξη του. Στα πλαίσια της άποψης του αυτής, ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα της κοσμοθέασης του αντικατοπτρίζεται στην ακόλουθη ρήση του: «Όταν ο άνθρωπος ακούσει την ψυχή της φυλής του, η αίσθηση του θανάτου γίνεται καινούρια για εκείνον, καθώς τότε είναι που αντιλαμβάνεται ότι στο εφήμερο κρύβεται το αιώνιο και ότι η αιωνιότητα που αρνείται η φύση στο άτομο, προορίζεται για τη φυλή, της οποίας αποτελεί κομμάτι». Πράγματι, λοιπόν, πρόκειται για μια πολυσχιδή προσωπικότητα που κατανόησε σε βάθος τον ρόλο που διαδραματίζει η φυλή στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς των κοινωνιών και στην εξέλιξη των πολιτισμών, θεωρώντας την ως την σημαντικότερη παράμετρο της συλλογικής συμπεριφοράς των μαζών. Έτσι, θεωρούσε την έννοια της φυλετικής ψυχής απόλυτα συνυφασμένη με την συλλογική ψυχή, ανάγοντας τη σχέση αυτή σε μια μορφή φυσικού νόμου.

Με βασικό αντικείμενο μελέτης τη συμπεριφορά των μαζών, προχώρησε παράλληλα στην ανάλυση όλων των πολιτικών και ιστορικών γεγονότων υπό το πρίσμα της ψυχολογίας τους, ενώ υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της ιεράρχησης των φυλετικών ομάδων, σύμφωνα με την ικανότητα τους στην ανάπτυξη πολιτισμού. Θεμελιώδης ιδέα του ήταν η βεβαιότητα και η πίστη στην μονιμότητα και στην υπεροχή του αισθήματος και του πάθους, έναντι της λογικής, στις ανθρώπινες πράξεις και κατ’ επέκταση στο συλλογικό επίπεδο.

Στο πλέον διάσημο έργο του που φέρει τον τίτλο «Η Ψυχολογία των Μαζών», ο Λε Μπον εξετάζει την συμπεριφορά των όχλων, επισημαίνοντας ότι επικρατεί η ανωνυμία, η δυνατότητα υποβολής, καθώς και η μεταδοτικότητα των συμπεριφορών. Το μέλος του πλήθους ομοιάζει με έναν κόκκο άμμου, ανάμεσα σε πλήθος άλλων, που το παρασέρνει ο άνεμος, με αποτέλεσμα τα συναισθήματα και τα βαθύτερα ένστικτα του να αναδύονται στην επιφάνεια, εξαιτίας της ανωνυμίας, αλλά και της καθοδήγησης των ηγετών της μάζας. Όσον αφορά στο πρόσωπο των «ηγετών», συμπληρώνει ότι πρόκειται για άτομα της δράσης και όχι των λόγων, και ότι η δύναμη της θέλησης τους είναι ικανή να παρασύρει τη μάζα προς την κατεύθυνση που θέλουν.

Στα πλαίσια ανάλυσης της σκέψης του, υπάρχουν σημεία που η μάζα παρουσιάζεται να στερείται ικανότητας λογικής σκέψης και κριτικής, με αποτέλεσμα να γίνεται εύκολα χειραγωγήσιμη, να παρασύρεται, να παραπλανάται, να υποχωρεί ή να ενδίδει, κάτι που σε περίπτωση που της παραχωρηθεί ηγετικός ρόλος και εξουσία μπορεί να αποβεί μοιραίο, ή ακόμα και καταστροφικό για τον ίδιο τον πολιτισμό. Ωστόσο, αναφέρει πολύ χαρακτηριστικά ότι οι μάζες δύναται να γίνουν ηρωικές, όταν συνασπίζονται εν όψει ενός κοινού κινδύνου. Όσο μεγαλύτερη η ομοιογένεια που παρουσιάζει η μάζα, τόσο καθίσταται περισσότερο συμπαγής, με πλήθος άλλων παραγόντων, ανάμεσα τους και η θρησκεία, να λειτουργούν ενισχυτικά προς αυτή την κατεύθυνση.

Στο σημείο αυτό, όμως, πρέπει να σημειωθεί ότι αν και οι πεποιθήσεις του, οι οποίες αποτελούν στην ουσία συμπεράσματα των επιστημονικών του ερευνών, φανερώνουν την πίστη του στον «Ηγέτη», δεν υπονοούν καμία περιφρονητική διάθεση προς τη μάζα. Αντίθετα, θεωρεί ότι η μάζα διαμέσου της ιεράρχησης, της πειθαρχίας και της σωστής καθοδήγησης μπορεί να απολαύσει τον πολιτισμό, να αποκτήσει δικαιώματα, καθώς και να προστατευθεί από την αυθαιρεσία.